مثال 1:
دليل عام:ماده ١ قانون كار:«كليه كارفرمايان و كارگران...مكلف به تبعيت از اينقانون مىباشند».
مخصص منفصل:ماده ١٨٨ همين قانون:«..كارگران كارگاههاى خانوادگى مشمولمقررات اين قانون نخواهند بود».
مثال 2 :
دليل عام:ماده ۴۴۵ ق.م.:«هريك از خيارات بعد از فوت منتقل بهوراث مىشود».
مخصص منفصل:ماده ۴۴٧ ق.م.:«هرگاه شرط خيار براى شخصى غيراز متعاملينشده باشد،منتقل به ورثه نخواهد شد».
نمونه ای از تخصیص قران با سنت :
آیه 3 سوره مایده : حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ
حدیث: پیامبر میفرماید : «احلت لنا میتتان و دمان، الجراد و الحوت و الکبد و الطحال : دو مردار و دو خون برایمان حلال شده است، مردار ملخ و ماهی و خون جگر و طحال حیوان».
پس حدیث مخصص آیه قران است
نتیجه: ادله ای مانند آیات قران ،سنت،اجماع و ... می توانند مخصص آیات قران واقع شوند
مخصص
هر چيز كه ارتباط آن با عام بدين گونه باشد كه چون اعتبار گردد از عموم عام بكاهد , يعنى عام از عموم بيفتد و تا حدى محدود گردد , آن چيز را به نام مخصص و خد عام را , به اين اعتبار بنام مخصوص خوانند .
منبع: تقریرات اصول فقه دکتر شهابی . نویسنده : عباس فربد
مخصص بر دو گونه است :
مخصص متصل .
مخصص منفصل .
مخصص متصل آن است كه به خود خود استقلال ندارد بلكه بايد به كلامى ديگر انضمام يابد . مخصص منفصل آن است كه به خودى خود مستقل است و به ضميمه اى نياز ندارد .
براى مخصص متصل پنج قسم گفته شده بدين قرار :
صفت
شرط
استثناء متصل
بدل بعض از كل
غايت
براى مخصص منفصل , برخى از فضلاء نه قسم شمرده و براى هر يك مثالى ياد كرده . ليكن تقسيم صحيح آن اين است كه گفته شود بدين قرار :
1 - عقل مانند الله خالق کل شي
اجمال مخصص
هرگاه مخصصى وارد شود ليكن آن مخصص داراى اجمال باشد در اينجا دو حالت تصور مى شود :
1 - اينكه اجمال مخصص از جهت مفهوم آن باشد .
2 - اينكه اجمال مخصص , از جهت ترديد در مصداق باشد .
در حالت نخست باز دو صورت تصور مى شود :
1 - اينكه ترديد , ميان دو امر متبائن باشد .
2 - اينكه ترديد , ميان اقل و اكثر باشد .
و به هر حال يا مخصص متصل است يا منفصل ,
پس در صورتى كه ترديد از جهت مفهوم باشد و مخصص هم متصل , اجمال مخصص موجب اجمال عام مى گردد , خواه ترديد ميان دو امر متبائن باشد يا ميان دو امر اقل و اكثر زيرا اتصال مخصص مجمل به عام , باعث اين مى شود كه از ابتدا , براى عام نسبت به هيچ يك از دو متبائن يا اقل اكثر ظهورى به هم نرسد و نسبت به آنها مجمل و غير حجت گردد
و اگر مخصص , منفصل باشد پس اگر ترديد ميان اقل و اكثر باشد گفته شده است كه اجمال خاص , به عام سرايت نمى كند پس خاص نسبت به اقل كه قدر متيقن مى باشد نص يا اظهر است و بر عام كه در عموم ظاهر مى باشد مقدم مى شود و نسبت به اكثر چون خاص , در آن حجت نيست و ظهور عام كه پيش از ورود مخصص انعقاد و استقرار يافته به حال خود باقى است پس حجتى است بى معارض و بايد به آن عمل شود و اگر ترديد ميان دو امر متبائن باشد اجمال , خاص به عام سرايت مى كند .
براى مخصص منفصل , برخى از فضلاء نه قسم شمرده و براى هر يك مثالى ياد كرده . ليكن تقسيم صحيح آن اين است كه گفته شود بدين قرار :
1 - عقل
2 - حس مانند اوتيت من كل شيئى سببا - چه آن عامى است كه آسمان و آفتاب و ماه و عرض و كرسى را شامل مى گردد و حس آن را تخصيص مى دهد يا از راه حس دانسته مى شود كه اين امور ياد شده از حكم عام , خارج مى باشد برخى اين قسم را مخصص جداگانه اى ندانسته و چون حس آلت عقل است آن را به مخصص عقلى برگردانيده است .
3 - عرف استعمالى مانند تخصيص دابه به چهار پا , يا به خصوص اسب .
4 - عرف شرعى مانند تخصيص صلوة به ادعيه و افعال مخصوص .
5 - نيت
منبع: تقریرات اصول فقه دکتر شهابی . نویسنده : عباس فربد
مخصص منفصل بر دو گونه است :
1 - عقلى
نظير الله خالق كلى شيئى , كه ذات خدا , به حكم عقل , و افعال عباد , به قول عدليه مذهب , از آن خارج است
2 - لفظى
مانند آيه ولا تاكلوا مما لم يذكر اسم الله عليه كه كلامى است منفصل و مستقل و آيه خلق لكم ما فى الارض جميعا به وسيله آن تخصص يافته و مخصوص گشته است
منبع: تقریرات اصول فقه دکتر شهابی . نویسنده : عباس فربد
اقسام مخصص متصل
1 - صفت
2 - شرط
3 - استثناء متصل
4 - بدل بعض از كل
5 - غايت